Te Pae Tawhiti: Wai 262

Translate into English

Hei te wā nei, e waihangatia ana e te Kāwanatanga tētahi huarahi ā-Kāwanatanga ki te whakatau i ngā take kua ara ake i te whānuitanga o te kerēme Wai 262 me te pūrongo o te Taraipiunara o Waitangi e kīia nei, Ko Aotearoa Tēnei. 

Last updated: Rāapa, 13 Poutūterangi, 2024 | Wednesday, 13 March 2024

Wai 262 me he ara hou

I whiriwhirihia e Wai 262 mā wai e whakatau ngā take e pā ana ki te tupu taketake me ngā kararehe, ngārara taketake, te taiao, te ahurea Māori me ngā hua o te ahurea Māori.  Kei te pūrongo Ko Aotearoa Tēnei te roanga ake o ēnei whiriwhiringa whakaaro, ā, i takoto hoki te mānuka ki te Karauna me te Māori kia whakatairanga ake i tō rāua whanaungatanga tangata Tiriti ki te ngākaupai, ki te āpōpō anō hoki.

Kei te whakatakoto te urupare a Te Kāwanatanga katoa ki te Wai 262 i tētahi ara ki te whakahou i te āhua o tā mātou mahi mā ngā iwi katoa o Aotearoa, kia hangaia ai he Aotearoa e whakamaungatia ake e te katoa. He pitomatā tā te mahi nei ki te whakahau i te auahatanga, whakapakari i te tuakiri ā-motu, me te hāpai ake tonu i te mana o tō tātou ingoa huri noa i te ao, ka mutu, me te whakatutuki i ngā mahi kia taea ai te tuku hua hāngai tonu atu ki te iwi Māori.

Kua tae te wā

E titikaha ana te Kāwanatanga ki te koke whakamua i ngā take o Wai 262, ā, e pīrangi ana ki te whai i tētahi huarahi kē ki te whakatau i ngā take hirahira mō ngā iwi o Aotearoa whānui.  E mōhio ana hoki ki ngā tūmanako a te Māori ki te kimi i te aronga kē kia Māori tūturu te otinga atu.  E taea ana e tēnei mahi te whakawhanake whakaaro, whakapūmau i te tuakiri tangata, whakarei i tō tātou rongo i te ao me te whakatutuki hoki i ngā hua nui ki te Māori.

Ko tēnei tirohanga whakamua e meatia ana, ko ngā mahi mō Wai 262, he mahi whakakotahi i te motu.  Kua tae te wā me te tika hoki kia wānangatia ēnei kaupapa nui, ā, e nohotahi ana te Kāwanatanga ki ngā mātanga Māori, ki ngā poari Māori, ki ngā rōpū ā-motu Māori hoki.  Ka āwhina ēnei kōrerorero i te Kāwanatanga ki te para i te huarahi me te mahitahi a te Māori me te Karauna ki tēnei kaupapa nui.

He aha te rapunga o Wai 262?

Nō te tau 1991 i tuku atu i te kerēme Wai 262 ki Te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi.  I kīia ko te ‘Wai 262’ i te mea, koia te kerēme 262 i tae atu ki te Taraipiunara o Waitangi.  I kīia hoki ko te kerēme ‘flora me fauna’. 

Kātahi te kerēme nui, matatini hoki i te hitōria o Te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi. He rapungatanga tuatahitanga a te Taraipiunara o Waitangi i te Kāwanatanga – i mātaitia ngā kaupapa here o ngā tari me ngā umanga nui ake i te rua tekau. 

E hāngai ana te kerēme ki:

Te tino rangatiratanga o te iwi Māori ki runga i ngā tupu taketake, i ngā kararehe/ngārara taketake, me ō rātou taonga katoa (me ā rātou taonga katoa) pēnei i ēnei me ētehi atu; ko te mātauranga, ko te whakairo, ko te wāhi tapu, ko te koiora, ko te mātai iranga, ko ngā tohu, ko ngā āhua Māori me ā rātou whakamahinga, whakawhanaketanga hoki, ā, ko ngā kawa me ngā tikanga taketake e pā ana ki ēnei taonga. 

He aha te tikanga pū o te ‘taonga’ ki ngā kaitono?

Mō ngā kaitono, ko te ‘taonga’ he mea whakakapi i ngā āhuatanga katoa o ngā rawa o te iwi, ‘he mea kite, kāore i kite rānei, he mea kikokiko, kāore i kikokiko rānei’.  Ka mutu, i tohe hoki rātou e whakauruuru ana te tino rangatiratanga i te:

  1. Mana whakatau i ngā take kaitiakitanga, i te whakahaere me ngā take whenua o ngā rawa māori pēnei i ngā tupu taketake me ngā kararehe/ngārara taketake me ō rātou taonga katoa.
  2. Āheinga ki te whiriwhiri i ngā mātika taonga tuku iho taketake i roto i te mātauranga me te whakamahinga o ngā tupu taketake me ngā kararehe/ngārara taketake me ō rātou taonga katoa.
  3. Āheinga ki te toro atu, whai hua atu, whakatau atu i te whakawhirinakitanga o hangarau nāianei me hangarau āpōpō e pā ana ki te whakatupu, raweke ira me ētehi atu hātepe e hāngai ana ki te whakamahinga o ngā tupu taketake me ngā kararehe/ngārara taketake.
  4. Mana ki te whakahaere, ki te whakatau hoki i te tuaritanga, i te whanaketanga, i te rangatanga, i te rangahautanga, i te hokotanga o ngā tupu taketake me ngā kararehe/ngārara taketake.
  5. Mana ki te tiaki, ki te whakatairanga, ki te tuku i te mātauranga me ngā kaupapa ahurea, rongoā, wairua e pā ana ki te oranga o ngā tupu taketake me ngā kararehe/ngārara taketake.
  6. Āheinga kia āio te taiao i runga i te manaakitanga me te mōhiotanga ki te whakamahinga o ngā tupu taketake me ngā kararehe/ngārara taketake.
  7. Āheinga ki te toro atu, whai hua atu, whakatau atu i te whakatinanatanga, whakawhanaketanga, whakamahinga, hokotanga hoki o ō rātou taonga katoa.
  8. Mana ki te tiaki, ki te whakatairanga, ki te tuku i te mātauranga me ngā kaupapa  ahurea, wairua hoki e pā ana ki ō rātou taonga katoa.

Ko Aotearoa Tēnei

Nō te tau 2011 i whakaputaina e Te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi tāna pūrongo e kīia nei Ko Aotearoa Tēnei: A Report into Claims Concerning New Zealand Law and Policy Affecting Māori Culture and Identity’, e karangatia nuitia ana ko te pūrongo Wai 262.  I tūtohungatia e te Taraipiunara kia panoni i ā te Karauna ture, kaupapa here, tikanga anō hoki e pā ana ki te mana whakairo hinengaro, ki te tupu me ngā kararehe/ngārara taketake, ki te whakahaere rawa, ki te tiakitanga, ki te reo Māori, ki te toi me te ahurea, ki te tuku ihotanga, ki te pūtaiao, ki te mātauranga, ki te hauora, ki te hanganga taputapu o te ao hoki.  

I kīia e te Taraipiunara, ko te aronga o te nuinga o ngā whakahoutanga, ko te whakapūmau i te hononga kahurangi – me ētehi rōpū atu anō ka whakatūria – kia āta tauritea ngā hiahia o te Māori, o te motu whānui anō hoki.

Kua whakatauria e te Kāwanatanga ka waihanga i tētahi huarahi ā-kāwanatanga ki te whakatau i ngā take kua ara ake i te rapunga Wai 262.

He aha e pēnei ai te mahi a te Kāwanatanga?

E whakaae ana te Kāwanatanga kua eke te wā tika ki te whiriwhiri i ngā take ka roa e tārewa ana, i whakaaratia ake e Wai 262, e Ko Aotearoa Tēnei

Me para i tētahi huarahi ā-kāwanatanga ki te kōkiri i tēnei kaupapa, tēnei kaupapa whakahirahira e torokaha ai te hononga o te Māori me te Karauna, otirā o te motu whānui o Aotearoa. 

He pūrongo whai tikanga a Ko Aotearoa Tēnei e whakaatu ana i ngā whiringa me ngā wero kei mua i te aroaro i a tātou e hipa nei i te wā o te tutukinga kerēme.  Ko ngā take kua ara ake i te rapunga Wai 262, e hia kē nei ngā wā kua whakaarahia ake e te Māori.  Pērā i ngā whakataunga Tiriti, te arotake ā-ture me ngā huihuinga i te motu.  He tokomaha hoki ngā Māori kua pānuitia ēnei take ki ngā huihuinga i te ao.

Kua tau te whakaaro o te Kāwanatanga kia āta whakaaro atu, kia kotahi atu te whai mō ēnei take.  E hikitia ana te mānuka i whakatakotoria e Te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi kia whakakotahitia te Karauna me te Māori ki te whakarite i ngā hononga mahi hou mō te rautau rua tekau mā tahi.  Mā tēnei mahi e kōkiri ngā wānanga kōrero, ko wai mā tātou o te motu nei, ā, ko wai hoki tātou hei te āpōpō.

He aha ngā mahi a te Kāwanatanga?

Ko te mahi tuatahi a te Kāwanatanga, ko te whakahuihui i ngā māngai o ngā kaikerēme matua o Wai 262 ki te kōrero.  Kātahi, i tēnei tau 2019, ka toro mārire atu ki ngā mātanga Māori, ki ngā poari Māori, ki ngā rōpū ā-motu Māori, ki ngā mātanga kaupapa ake.  Ka timata ēnei whakawhitinga kōrero mai i te marama o Hereturikōkā ki te marama o Whiringa ā-nuku 2019. 

He āwhina nui tēnei mō te Kāwanatanga ki te whiriwhiri i tēnei mahi, tae noa ki te noho tahi ki te Māori, ki te motu whānui mō tēnei kaupapa nui.

Kāore e kore ka nui ngā Minita Kāwanatanga me ngā umanga ka huitahi ki te mahi tahi ki a rātou anō, ki te Māori, ki te tūmatanui hoki hei ngā tau e tū mai nei.  Ko te whakamahere i ngā taumata kia eke, i te wā hoki e tatū ai te mahi, e mahia tonutia ana.

Ko ngā hua o te mahinga mārire

Ko ngā whakahoki kōrero ki a Te Puni Kōkiri mō te mahinga mārire, ko te ngākaupai ki te hanganga Karauna i tāpaetia.  He mea hirahira tēnei hātepe tuatahi, ā, he wā hoki ki te whiriwhiri anō i te whanaungatanga i waenganui i te Māori me te Karauna mā te whakamahi i ngā mahi a Wai 262: Te Pae Tawhiti hei whakaatu i te mahinga tahitanga e taea ana te whakatutuki.

Ki ētahi atu, kia whai wā anō rātou ki te hui, ki te whakaaro mō ā rātou take ake i mua i tā rātou whakahoki i runga i te māramatanga.

Ko ngā kaupapa matua i whakahoki atu ki Te Puni Kōkiri ko ēnei:

  • Kia mārama kehokeho ki te whakatinanatanga o te mahi tahi me te tiaki i te hononga ki te Māori i te roanga o ngā mahi o Wai 262
  • Kia whai wāhi ki ngā hātepe e whiriwhiri ana i ngā take e pā ana ki ngā iwi katoa, ki te Māori hoki
  • Kia whakapūmau i te mana motuhake o te kerēme matua, ā, kia mārama hoki i te hirahiratanga o te kaitiakitanga o te rōpū kaikerēme
  • Kia kī taurangi te Karauna e wātea ana ngā rawa kia āhei te Māori ki te whiriwhiri ki te Karauna, ā, ki te tautoko hoki i ngā kōrero a te Māori ki te Māori
  • Kia whānui te mahi a te Karauna hei tautoko i te ōritenga pāpori, ōhanga hoki me ngā hiahia maha o te Māori me te Karauna
  • Kia nui ake te māramatanga mō ngā wāhanga me ngā wā o ngā mahi

 

Ko te nuinga o ngā whakahoki kōrero e pā ana ki:

  • ngā mahi a te Karauna, ā, e mahi ana ki a wai
  • te āhua me te mana o te whanaungatanga ki waenga i te Māori me te Karauna ā muri ake nei
  • te hiahia kia whai wā anō ki te kōrero a Māori ki te Māori me te pūtea tautoko hoki mō te Māori ki te kōkiri i ngā mahi

He kape māu ki konei hei pānui i te pūrongo, Wai 262: Te Pae Tawhiti – te mahinga mārire.

 

E whakarite pēhea ana te Kāwanatanga i a ia anō ki roto i tēnei kaupapa?

I tēnei wā tonu, ka whakatika te Kāwanatanga i a ia anō kia toru ngā kete kaupapa hei kōkiri.  Ko ngā ingoa o ēnei kete he mea kapo i ngā kupu i tuhia i te pūrongo Ko Aotearoa Tēnei. 

1.    Taonga Mahinga me te Mātauranga Māori

2.    Ngā momo Taonga me te Mātauranga Māori

3.    Kawenata Aorere / Kaupapa Aorere

He whakamārama anō ki konei.

Ko ngā mahi e torohū ana mō ia Kete

Kua toka ēnei mahi?

Kāore.  Koinei ō mātou whakaaro i te wā iti nei me pēhea mātou e para i tētahi huarahi ā-kāwanatanga.  Kāore e kore ka huri ngā whakaaro i runga i ngā whakawhitinga kōrero ki te Māori, ki te tūmatanui whānui hoki i ā tēnei mahi e haere ana. 

He aha i takaroa ai te whakautu a te Karauna?

Ko Wai 262 tētahi o ngā rapunga nui, matatini hoki i te hitōria o Te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi. 

He rapungatanga tuatahitanga a te Taraipiunara o Waitangi i te katoa o te Kāwanatanga – i mātaitia ngā kaupapa here o ngā umanga nui ake i te rua tekau.  Ka pau i te Taraipiunara ngā tau rua tekau ki te tāpae i tāna pūrongo i tāpaetia e ia i te tau 2011.

Ki tēnei Kāwanatanga, kāore i nui te kōkiritanga o ngā take mai i te tāpaetanga o te pūrongo.  Ka mutu, e manawanui ana mātou ki te kōkiri i ngā take i ara ake i te rapunga me te pūrongo. 

I tā Minita Mahuta 2018 Section 81 Report i whakamārama i te mahi a te Karauna ki te whakatinana i ngā taunaki a te Taraipiunara o Waitangi, ā, he wāhanga kōrero mō te pūrongo Wai 262.  Ki tērā wāhanga kōrero, he whakarāpopototanga i ngā taunakitanga a te Taraipiunara o Waitangi me ngā mahi a te Karauna kua oti mai i te tāpaetanga o te pūrongo.  Mārakerake te kitea ki te Section 81 Report me kaha ake te mahi, ā, e manawanui ana tēnei Kāwanatanga ki te para i te huarahi.

E haere ake nei

I roto i te Tahua 2020, kua tohatoha i te $6.5 miriona tāra i ngā tau e 2 ki te whakatinana haere i te hōtaka mahi mō Wai 262.  He āheinga mō te Māori me te Karauna ki te mahi tahi ki te whakatau i ngā take i puta i te kerēme Wai 262 me Ko Aotearoa Tēnei, ki te whakahaere i ngā painga ōhanga, pāpori, taiao me ahurea hoki mō Aotearoa Niu Tīreni.

He pūtea ki te whakatū, ki te tautoko hoki i te hōtaka mahi i waenga i te Māori me te Karauna.  Me kī, hei tautoko i te mahinga mārire a te Māori, hei tuitui i ā ngā tari kāwanatanga mahi, ā, hei tīmata ki te whiriwhiri i ngā rautaki nui whakaharahara ki te Māori me te Karauna.

He mea ako anō